نحوه ارزیابی آلودگی در محیط زیست توسط کارشناس رسمی دادگستری

توسعه و صنعتی شدن جوامع مختلف زمینه شکل گیری کارخانجات و صنایع مختلف را فراهم کرد. صنایع پتروشیمی، نفت، کارخانجات مواد غذایی، فلزات و هزاران کارخانه و واحد صنعتی دیگر. بعد از گذشت سال‌ها از و کاهش شور و هیجان صنعتی شدن، مسائلی اهمیت یافتند که در گذشته چندان توجهی به آن‌ها نمی‌شد. تاثیر محیط زیست به زندگی انسان‌ هنگامی مشخص شد که تجاوز به محیط زیست صورت گرفت و محیط زیست را برای اولین بار به کانون توجهات آورد.

آلودگی‌های مختلف مانند آلودگی آب، خاک، آلودگی‌های صوتی و نهایتا پسماند‌های مختلف همگی در محیط زیست اختلالاتی به وجود آورده‌اند. منظور از محیط زیست، محلی است که ممکن است مورد تعامل به انسان باشد یا خیر. بنابراین به همان اندازه که یک جنگل محیط زیست است، یک شهر هم به اعتباری محیط زیست است.

آلودگی‌های محیط زیستی به دلایل مختلفی اهمیت دارند. اولا ارتباط مستقیمی با سلامت و بهداشت انسان دارند. چرا که بسیاری از این آلودگی‌ها‌ از راه‌های مختلفی که در ادامه ذکر می‌کنیم می‌تواند به زیست انسانی و مواد غذایی وارد شود و از سوی دیگر خطراطی برای گونه‌های گیاهی و جانوری محسوب می‌شود.
بنابراین با مقدمه مذکور باید در پی آن بود تا عوامل آلودگی زا در این محیط شناسایی شود. جهت جلوگیری از بروز آلودگی و ورود آلاینده‌ها به محیط زیست معمولا برای هر نهادی مقررات و آئین‌نامه‌های زیست محیطی تدوین شده است. برای مثال اصول زیست محیطی همواره به کارخانجات ابلاغ و استاندارد‌هایی به آنان گوشزد می‌شود و یا ورود فاضلاب‌ها به تالاب‌ها و دریاچه‌ها و یا نحوه دفع آن‌ها و موارد اینچنینی که بسیارند.

نقض این قوانین موجب می‌شود که علیه ناقض طرح دعوی شود. اما چگونه باید اثبات کرد که جرمی اتفاق افتاده یا خیر. در ادامه یادداشت ما شاخص‌هایی را طرح خواهیم نمود که بر اساس آن شیوه ارزیابی آلودگی‌های مختلف صوتی، خاک، آب و پسماند‌ها مشخص خواهد شد.

برای ارزیابی یک آلودگی نیاز است تا به سوالات فوق پاسخ دهیم. منشا آلودگی کجاست؟ علت آلودگی چیست؟ میزان اثر یا به عبارتی شعاع اثر به چه میزان بوده است؟ تا چه حد مطابق مقررات و حداقل آلودگی مجاز بوده است؟ و یا نهایتا مراحل جلوگیری از آلودگی، بازیافت و یا انتقال به چه صورت بوده است.

پیش از هر چیز به انواع آلودگی‌ها می‌پردازیم. آلودگی‌های آب؛ این آلودگی‌ها می‌تواند ناشی از صنایع نفتی، مواد رادیواکتیو، ورود فلزات سنگین، گرما و یا حتی خود گیاهان و جانداران دریایی باشد. آلودگی خاک؛ فعالیت‌های کشاورزی، نفت و مواد رادیواکتیو، آلودگی‌های شهری مانند پسماند‌ها، ذرات معلق و انواع اکسیدانت‌ها نیز عوامل آلوده زای خاک هستند. اما حمل و نقل، فعالیت‌های صنعتی و ساختمانی و تجهیزات زندگی نیز می‌توانند باعث ایجاد آلودگی صوتی شوند. گاها اختلافات زیادی بر سر این آلودگی‌ها وجود دارد چرا که منشا و دلیل آن به راحتی قابل تشخیص است و این امکان را فراهم می‌کند که علیه آلودگی صورتی شکایت کرد.

نهایتا آلودگی پسماند‌ها هستند که ممکن است پسماند عادی، پزشکی و بیمارستانی، کشاورزی و صنعتی و حتی خانگی باشد. بنابراین کارشناس در ارزیابی خود ابتدا باید نوع آلودگی را مشخص کند. گاها ممکن است آلودگی تلفیقی هم باشد. مثلا هم آلودگی خاک باشد و هم آب که در این صورت کارشناس رسمی دادگستری باید منشا آلودگی را مشخص نماید.

قبل از پرداختن به این موضوع شایسته است گریزی به بحث تعیین شعاع آلودگی هم بزنیم. برای مثال فرض کنید گزارشاتی در خصوص مسمومیت افراد یک روستا یا یک منطقه به دست ما رسیده است. با توجه به خطرناک بودن مسمومیت ممکن است این آلودگی در مناطق مختلفی بروز کرده باشد اما درجه پایین آلودگی باعث شده است تا هنوز به مرحله مسمومیت نرسد به همین دلیل کارشناس رسمی دادگستری در ارزیابی خود باید با استفاده از نمونه برداری و یا فرضیاتی که در خصوص ارتباط آب‌ها و یا قابلیت انتقال آلودگی وجود دارد شعاع آلودگی را مشخص کند.

اما پرسش اول منشا آلودگی چیست؟ اگر کارشناس به درستی نوع آلودگی و یا آلودگی‌ها را مشخص کرده باشد کار دشواری برای تعیین منشا آن نخواهد داشت. فرض کنید گزارش شکایت آلودگی آب در یک منطقه شده است. باید تشخیص دهیم نوع آلودگی چیست؟ اگر آلودگی فرضا ناشی از مواد رادیواکتیو باشد قاعدتا منبع آن نزدیک‌ترین واحد صنعتی است که به فعالیت‌های هسته‌ای و یا منابع طبیعی رادیواکتیو در یک منطقه است.

علت آلودگی به نوع آلودگی و منشا آن متفاوت است به این معنا که کارشناس باید دقیقا مشخص کند چه چیزی در یک کارخانه یا واحد صنعتی باعث ورود مواد رادیواکتیو به طبیعت شده است. توضیح این مورد با مورد چهارم در پیوست هم قرار دارد. همانطور که گفتیم واحد‌های صنعتی و غیر صنعتی که امکان ایجاد آلودگی در آن‌ها وجود دارد حال هر نوع آلودگی باشد، مقرراتی بر آن وضع شده است. این مقررات اصول ایمنی و استاندارد‌های زیست محیطی را برای آن‌ها شرح کرده است. قاعدتا تولید آلودگی بیشتر به معنای نقض در کارکرد تجهیزات یک واحد صنعتی است و یا بی توجهی به کارکرد آن. گاها ممکن است به دلیل تولید بیش از اندازه در یک واحد صنعتی آلودگی غیر مجاز ایجاد شود و یا خراب بودن تجهیزات و بی توجهی به آن علت آلودگی شود. بنابراین کارشناس در گزارش خود می‌آورد، نوع آلودگی آب‌های منطقه در اثر فعالیت یک واحد صنعتی است به مشخصات ذیل و دلیل ورود آن هم یا کارکرد تجهیزات است و یا عدم توجه به بازیافت، انتقال و دفع پسماند‌ها.

مواد آلوده کننده یا آلودگی‌زا چند ویژگی اساسی دارند که همین ویژگی‌ها لزوم کنترل و مقابله با آن را ایجاد کرده است. به اختصار باید به پایداری این مواد در طبیعت، از بین نرفتن آن‌ها، احتراق ناپذیر بودن، قابلیت تبدیل به بخار‌های سمی، قابلیت ورود به خاک، سرطان زایی، سمیت بیش از حد، ایجاد جهش‌های ژنتیکی و خطراتی که برای نسل‌های آتی ایجاد می‌کند اشاره کرد.

برای مثال فرض کنید که دفع زباله در منطقه‌ای با اصول ایمنی صورت نگیرد. تجمع پلاستیک‌ها و غیر قابل تجزیه بودن آن باعث می‌شود تا مدت زمان زیادی در طبیعت باقی بمانند و چون قابلیت انتقال آن به وسیله باد‌ها فراهم است خطر بالقوه‌‌ای موجودات و اکوسیستم‌ها را تهدید می‌کند. و یا مورد خطرناک‌تر مواد هسته‌ای و رادیو اکتیو هستند. این مواد در اثر ورود به غذای انسان و استفاده مداوم از آن باعث جهش‌های خطرناک ژنتیکی می‌شوند. البته مواد آلوده به بسته نوع آلودگی‌شان همگی این قابلیت را دارند.

همانطور که در مقدمه هم اشاره داشتیم این یادداشت به مثابه کلیتی در خصوص شیوه‌های ارزیابی است. بدیهی است که موضوعات مطروحه و پرونده‌هایی تشکیل شده در این خصوص جزئی هستند که در یادداشت‌های دیگری به آن پرداخته‌ایم. برای مثال ممکن است شکایتی از بیمارستان‌ها در خصوص ایجاد آلودگی در اثر پسماند بیمارستانی شود. قاعدتا وظیفه کارشناسان ما ابتدا تشخیص صحت ادعا و نهایتا تهیه گزارشی در خصوص ابعاد و شعاع و میزان آلودگی خواهد بود.